گفتوگو با امالبنین جایباش،کارگردان نمایش برگزیده «پرانتز باز...» در جشنواره تئاتر دانشآموزی هرمزگان
تئاتر دانشآموزی میتواند درمانگر باشد
امسال برای دومین سالِ پیاپی اتفاق فرخندهای در جشنواره تئاتر دانشآموزی استان هرمزگان و شهر بندرعباس افتاد. باز هم نمایشی به کارگردانی «امالبنین جایباش» توانست به عالیترین سطح موفقیت در این جشنواره دست بیابد و جوایز اولِ بهترین کارگردانی، نویسندگی، موسیقی، بازیگری (برای هر هفت بازیگر نمایش) و بروشور را کسب بکند.
ایران تئاتر-احمدرضا حجارزاده، جایباش که سال گذشته نیز با نمایش «درامِ داورپسند» مقام نخست این جشنواره را از آنِ خود کرده و تا سطح اجراهای کشوری پیش رفته بود، از مربیان جوان تئاتر دانشآموزی در مدارس بندرعباس است. او کارش را از سنِ یازدهسالگی و در مقام بازیگر نمایشهای دانشآموزی شروع کرده و سپس از سیزدهسالگی به تجربههای خلاقانه و متفاوتی در حوزه کارگردانی رو آورده. این کارگردان تئاتر در رشته کارگردانی سینما تحصیل کرده است. جایباش و گروه دانشآموزان هنرستان دخترانه آیهالله صدر، امسال نمایش «پرانتز باز، خانم ما هیچچی نفهمیدیم، پرانتز بسته» را برای جشنواره تئاتر دانشآموزی آماده و اجرا کردند که چنانچه انتظار میرفت، با استقبال خوب مخاطبان و داوران روبهرو شد. با این کارگردان جوان گفتوگویی داشتهایم که میخوانید.
نمایشهای شما طی دو سال گذشته توجه بسیاری از داوران، منتقدان و مسوولان فرهنگی و هنری آموزش و پرورش را به خود جلب کرده است. اصولاً با چه نگاه و انگیزهای سراغ تئاتر دانشآموزی میروید؟
یکی از بزرگترین دغدغههای من همیشه این بوده که چرا معضلات دانشآموزان بود دیده نمیشود و کارها ربطی به دغدغههای دانشآموزان و معضلاتشان ندارد و از فضای آنها دور است. من سالها تئاتر دانشآموزی کار کردم و هرگز دیده نشد و حتا از اولین مرحله منطقهای بالاتر نرفتیم اما من این شکل از کارکردن در تئاتر دانشآموزی را غصب نکردم، چون یکی از بزرگترین هدیههایی که میشود به دانشآموزان داد، موقعیت کارکردن تئاتر در مدرسه است. به شدت معتقدم تئاتر دانشآموزی میتواند درمانگر باشد و بزرگترین مشکلات دانشآموزان را حل بکند تا برای مراحل بزرگتر و سختتر در زندگی آماده بشوند.
خودتان طی این سالها چنین نتیجهای از تئاتر دانشآموزی دیدهاید؟
ببینید، نکته جالب در کار من اینست که همیشه دانشآموزانی را برای حضور در تئاتر دانشآموزی انتخاب میکنم که از سوی مدرسه طرد میشوند و جزو ضعیفترین دانشآموزان هستند. هنوز برخی از بچههایی که با من کار میکنند میگویند خانم ما همیشه جزو اخراجیها هستیم. همیشه اخراجیها را برای کار در تئاتر دانشآموزی انتخاب میکنم.
دلیل چنین انتخابی چیست؟
به نظرم آنها انرژیهای سرکوبشدهای دارند که باید جایی دیده بشوند و بدانند چطور از تواناییهایشان استفاده بکنند.
معمولاً چه مسائل و معضلاتی را به وسیله تئاتر دانشآموزی مطرح میکنید؟ دغدغههای خود بچهها چیست؟
در طول تمرینها، یکسوم زمان ما به حرفزدن و درددلکردن میگذرد. بچهها را آزاد میگذاریم تا درباره معضلاتشان حرف بزنند. هیچ نمایشنامهای از قبل پیشبینی و تعیین نشده است. بدون نمایشنامه سر کار میآییم. جلسههای زیادی دور هم مینشینیم و حرف میزنیم. از بچهها میپرسم حالا چه کار بکنیم؟ حرف بزنیم یا بازی بکنیم؟کمکم بچهها شروع به حرفزدن میکنند. از آنها میپرسم دوست دارید نمایشتان درباره چه موضوعی باشد.
در واقع متن به صورت کارگاهی نوشته میشود؟
بله. حتی متن از ابتدا و در جلسات آغازین نوشته نمیشود. فقط اتود میزنیم. بعد صحنهها را میگیریم یا دیالوگها را میگویند. خودشان راحت در فضا و موقعیت قرار میگیرند و کمکم با تکنیکهای بازیگری آشنا میشوند. بعد که کار شکل میگیرد، شروع میکنیم به دیالوگنویسی. متن و اجرا را حذف و اضافه میکنیم و به ایدهمان جهت میدهیم، یعنی در پایان کار به یک نمایشنامه منسجم و کامل میرسیم.گاهی ممکن است وقتی به متن کامل رسیدیم، آن را کلاً کنار بگذاریم و سراغ یک کار تازه برویم، یعنی بچهها دیگر با آن متن و اجرا اقناع شدهاند، حتی خودشان را نقد میکنند. بچهها همیشه اجازه دارند صریحترین نقدهایشان را بگویند. وقتی کار به پایان میرسد، از آنها میپرسم فکر میکنید اینطوری منطقی است؟ آنوقت بچهها دوباره باید خودشان، کار را نقد بکنند که آیا این روش و نمایش درست است؟ آیا میتوانیم چنین حرفی بزنیم یا قضاوتی بکنیم؟ نمایشی که امسال در جشنواره تئاتر دانشآموزی کار کردیم، ابتدا نمایش دیگری بود و طی یک هفته تغییر کرد و نمایش دیگری شد، چون بچهها دارند به رشد میرسند، فکر میکنند، خودشان را میبینند و مدام خودشان را قضاوت میکنند. بنابراین شاید یک روز پیش از اجرا بفهمند کاری که میکنند درست نیست. من بیشتر مربی هستم و راهنماییشان میکنم که فکر و خودشان را نقد بکنند.
به عنوان سرپرست گروه و کارگردان نمایش، غیر از اینکه روی محتوا و دغدغه دانشآموزان کار میکنید، به لحاظ تکنیکهای هنری و کیفیت نمایشی هم به بچهها آموزش میدهید؟ یعنی دانشآموزان با اصول و قواعدِ مثلاً بازیگری، میزانسن و کارگردانی آشنا میشوند؟
دقیقاً. همان روزهای نخست که بچهها شروع به اتودزدن میکنند، تکنیکهای لازم را به آنها آموزش میدهیم. فن بیان با آنها کار میکنیم. حتی با آنها در مورد شیوههای بازیگری و فاصلهگذاری حرف میزنیم و به خوبی یاد میگیرند. یکی از تکنیکهایی که در کارهایم استفاده میکنم، شیوه فاصلهگذاری است. بچهها بِرشت را میشناسند. میزانسن و موسیقی را میشناسند، ولی هیچکدام از این موارد به صورت مستقیم نیست، چون نیازی نمیبینم بچهها در این برهه تکنیکهای خیلی عمیق را یاد بگیرند. بلکه باید چیزهایی را یاد بگیرند که برای آنها کاربردی باشد و بتوانند درک بکنند و انجام بدهند. مثلاً هیچوقت به آنها نگفتهام گروتفسکی از اهمیت بازیگر و حذف تمام اشیا و دکور و غیره سخن گفته. با این بچهها باید به زبان خودشان حرف زد. فکر میکنم قرار نیست دانشآموزان به صورت حرفهای تئاتر را یاد بگیرند. فعلاً باید آشنایی مختصری با این هنر داشته باشند و اگر دوست داشتند، در آینده آن را دنبال بکنند و مطالبی بخوانند که اغلب به آنها میگویم اگر دوست داشتید، این کتابها و منابع را هم مطالعه بکنید.
درباره نمایشی که سال پیش در همین جشنواره اجرا کردید و خیلی مورد استقبال قرار گرفت و مقام آورد، توضیح بدهید؟
نمایش «درام داورپسند» اینگونه شروع شد که وقتی تمرینها را شروع کردیم، یکسری از دوستان میگفتند اگر امسال نمایشتان در مرحله اول منطقهای رتبه نیاورد، دیگر نمیتوانید به عنوان مربی کار بکنید. خیلی از این حرف دلخور و اذیت شدم، چون هیچوقت دنبال رتبه نبودهام و هرگز هم دیده نشدهام. البته برایم مهم نبود. آن تجربهای که بچهها در طول تمرینها کسب میکنند، به نظرم اتفاق ارزشمندتری است. این شد که گفتم پس امسال نمایشی کار میکنیم که داورپسند باشد. آمدیم نمایشهایی را که بر اساس سلیقه داوران کار میشود و کاملاً جشنوارهای شکل میگیرد، نقد کردیم. داستان نمایش، ماجرای هفت دانشآموز در حالِ اخراج است که مدیر مدرسه گفته اگر تا فردا نمایشی را آماده بکنید و در مسابقه منطقه اول بشوید، اخراج نمیشوید. دانشآموزان روی موضوعهایی کار میکنند که داورپسند باشد. البته کاملاً نگاه طنز به این مساله وجود دارد. در پایان دانشآموزان نتیجه میگیرند داوران را نادیده بگیریم و کاری را اجرا بکنیم که خودمان دوست داریم. آخرین حرف بازیگری که هیچوقت دیده نمیشد، اینست که «کلِ این نمایش منطق دراماتیک ندارد، چون هیچ مدیری چنین شرطی نمیگذارد که برای اخراجنشدن باید یک نمایش داورپسند کار بکنید».
نظر و نگاه خودتان به چنین موضوع و نمایشی چه بود؟
خودم همیشه اذیت میشدم از نگاههای جشنوارهای به نمایشهایی که تاریخ مصرف دارند و تاثیر ندارند. نه فقط در بحث تئاتر دانشآموزی،که فضای کل جشنوارهها، از نگاه جشن و اتفاق خوب، تبدیل به رقابت شده. به قول آقای محمد سایبانی (بازیگر و کارگردان تئاتر هرمزگانی):«دانشآموزان به اسبهای مسابقه تبدیل میشوند که باید در مسابقات اسبدوانی اول بشوند». بنابراین ما نگاه نقادانهای به آن ماجرا داشتیم و طنز قضیه این بود که نه تنها نمایش ما در بخش منطقهای اول شد،که تا مرحله کشوری پیش رفت و اول شد! خانم خادمی (مربی پرورش مدرسه) میدانست چرا این کار را میکنیم و میگفت «پس مطمئنیم امسال صددرصد رتبه نمیآوریم»! ولی ما با اطمینان کارمان را کردیم و اصلاً فکر نمیکردیم تا مرحله کشوری پیش برویم. آن اتفاق یکی از بزرگترین تجربههای من بود. عجیب بود که این همه سال تلاش کردیم، از معضلات دانشآموزی حرف زدیم و هیچوقت دیده نشدیم، بعد حالا که خودِ داوران را نقد کردیم، خوششان آمد. البته نباید این نکته را نادیده گرفت که دو سه سالی هست روند تئاتر دانشآموزی در استان تغییر کرده.
از چه نظر؟!
نگاه به این جشنواره،کاملاً کاربردی شده و مدارس مجبور شدند مربیهای فنی بگیرند و کارها اصولی انجام بشود. از نظر روانشناسی هر نمایشی را که در استان ببینید مربیها کار میکنند،کاملاً بر اساس نگاه کاربردی برای دانشآموزان است. داوران نیز همین نگاه را داشتند و خوشبختانه پارسال و امسال دیدیم که چه نمایشهای خوبی در جشنواره تئاتر دانشآموزی حضور دارند اما هنوز تا حدودی نگاه آموزش و پرورش به این سمت نرفته و متولیان و مجریان تئاتر دانشآموزی، هنوز نگاهشان به این پدیده کاربردی نشده. سال پیش وقتی نمایش ما اول شد، انگار تلنگری به آنها خورد که این شیوه درستتر است. در صورتی که پیش از آن، مربیها و گروههای زیادی به این شیوه کار کردند و هیچوقت دیده نشد و همیشه طرد شدهاند. همیشه نمایشهای خستهکننده و داورپسند اجرا شدهاند!
تئاتر دانشآموزی بندرعباس در سطح منطقه و استان، امروز چه سطح و جایگاهی دارد؟
با اطمینان کامل میگویم با وجودی که ما به سطح کشوری رفتیم و اجراهای استانهای دیگر را دیدیم و کارها عالی بودند، ولی کاربردیترین نمایشها، همان کارهایی بودند که در استان خودمان دیدم. اینجا مربیهای حرفهای و فنی با بچهها کار کرده بودند که خودشان دغدغه تئاترهای کاربردی و آموزشی را داشتند. به همین دلیل، نمایشها فوقالعاده بودند. وقتی من به مرحله کشوری رفتم، انتظار داشتم نگاه تئاتر دانشآموزی نگاه مدرنی باشد و دکور و لباس و چنین مواردی به گوشه رانده بشود و تنها بازیگر دیده بشود، ولی متاسفانه این مساله کمتر بود. البته نگاه مجریان جشنواره تئاتر دانشآموزی همین است. سال پیش کارهای خیلی خوبی در بخش منطقهای دیدم از آقایان غریبزاده، محمودزاده و آقای داوری. نمایشهای آنها چنان کاربردی بودند که مطمئنم اگر به مرحله کشوری میرفتند، خیلی دیده میشدند، چون آثاری بودند که چالشها و معضلهای دانشآموزی را بررسی کرده بودند.
در پایان از نمایشی که امسال اجرا کردید و باز هم مقام آوردید، بگویید؟
نام نمایشی که امسال اجرا کردیم،«پرانتز باز، خانم ما هیچچی نفهمیدیم، پرانتز بسته» بود. ما بارها این نمایش را برای دانشآموزان مدرسه اجرا کردیم و همیشه پس از اجرا، جلسه نقد و بررسی داشتیم، چون معتقدم خود دانشآموزان بزرگترین و بهترین منتقدان هستند. همیشه مخاطب اصلی نمایشِ دانشآموزی را خود دانشآموزان میدانم و در چنین اجراهایی، آن چیزی را که دنبالش بودم، به دست آوردم، یعنی تمام مخاطبان خوشحال بودند که معضلات خودشان را میدیدند و دربارهاش بحث میشود.